Πώς τα συναισθήματα καταστρέφουν το πορτοφόλι του επενδυτή;

Ο τεράστιος όγκος συναισθημάτων που συνοδεύει τον καθένα μας στη ζωή εκπλήσσει. Εκτός από αυτά που έχουμε συνειδητοποιήσει, όπως η ελπίδα, ο φόβος, η ζήλια ή η αγάπη, υπάρχει και μια ολόκληρη γκάμα συναισθημάτων που παραμένουν πέρα από τη συνειδητή μας αντίληψη. Μας συνοδεύουν σε κάθε τομέα της ζωής. Και παρόλο που η επένδυση θα έπρεπε να βασίζεται σε υπολογισμούς, προβλέψεις και λογική, συχνά σε αυτό το πλαίσιο εμφανίζονται συναισθήματα πιο έντονα απ’ όσο θα φαινόταν εκ πρώτης όψεως. Λοιπόν, πώς τα συναισθήματα καταστρέφουν το χαρτοφυλάκιο του επενδυτή; Πώς επηρεάζουν τις οικονομικές αποφάσεις; Ποια μοτίβα συμπεριφοράς επαναλαμβάνουμε όταν επενδύουμε και γιατί αφήνουμε τόσο εύκολα τα συναισθήματα να κυριαρχήσουν;

Ποιος είναι ο σύγχρονος επενδυτής και τι αναζητά;

Ο σύγχρονος επενδυτής είναι μια μορφή πολύ πιο σύνθετη από την κλασική εικόνα του σοβαρού διαχειριστή χαρτοφυλακίου. Όπως τονίζει ο Meir Statman στο βιβλίο του Behavioral Finance (CFA Institute Research Foundation), οι επενδυτές δεν καθοδηγούνται αποκλειστικά από ορθολογικούς υπολογισμούς κινδύνου και αναμενόμενων αποδόσεων. Εξίσου συχνά ακολουθούν τα συναισθήματα, τις γνωστικές συντομεύσεις και τις κοινωνικές τάσεις.

Ο Statman επισημαίνει ότι οι επενδυτές αναζητούν όχι μόνο οικονομικό κέρδος. Επιθυμούν επίσης ψυχολογική ικανοποίηση. Μέσω των επενδύσεων ικανοποιούν την ανάγκη για αίσθημα ασφάλειας, κύρους, ακόμη και την ευχαρίστηση που προκύπτει από τη διαδικασία της επένδυσης και του ρίσκου. Έρευνες δείχνουν ότι διαφορετικοί τύποι επενδυτών αντιδρούν διαφορετικά σε αυτά τα ερεθίσματα – οι ερασιτέχνες συχνά υποκύπτουν σε σφάλματα αγκύρωσης, αντιπροσωπευτικότητας ή διαθεσιμότητας πληροφοριών. Αντίθετα, οι επαγγελματίες αξιοποιούν καλύτερα τις ίδιες γνωστικές συντομεύσεις, αλλά με πιο συνειδητό και επιλεκτικό τρόπο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι οι επενδυτές διαφορετικών γενεών έχουν διαφορετικές προτεραιότητες. Έτσι, η Gen Z και οι νεότεροι millennials αναζητούν όχι μόνο αποδόσεις, αλλά και επενδύσεις που ευθυγραμμίζονται με τις αξίες τους. Για αυτούς, εξίσου σημαντικά με τα τριμηνιαία αποτελέσματα είναι τα ESG. Επίσης, επιλέγουν πρόθυμα τεχνολογίες του μέλλοντος. Οι νεότεροι επενδυτές είναι πιο επιρρεπείς στην επιρροή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στις οικονομικές τους αποφάσεις.

Αντίθετα, οι παλαιότερες γενιές εστιάζουν συχνότερα στην ασφάλεια του κεφαλαίου και στη σταθερή, προβλέψιμη ανάπτυξη. Ο κοινός παρονομαστής για όλες τις ομάδες είναι όμως η επιδίωξη της βελτιστοποίησης του δικού τους χαρτοφυλακίου με τρόπο που δεν είναι αποκλειστικά μαθηματικός. Γι’ αυτό ο σύγχρονος επενδυτής είναι κάποιος που ισορροπεί ανάμεσα στον κίνδυνο, τα συναισθήματα και τους προσωπικούς στόχους, ενώ η αποτελεσματικότητα των επενδύσεων εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη συνειδητοποίηση των δικών του προκαταλήψεων και γνωστικών παγίδων. Πώς λοιπόν διαμορφώνεται το χαρτοφυλάκιο του επενδυτή στον 21ο αιώνα και με ποια κριτήρια δημιουργείται;

Ποια συναισθήματα συνοδεύουν πιο συχνά τις επενδύσεις και με τι σχετίζονται;

Ο σύγχρονος επενδυτής, βασιζόμενος στις αναλύσεις του Mitroff (2011) και στις εμπειρικές έρευνες σχετικά με την επίδραση των βιομηχανικών κρίσεων στην αξία των μετοχών, αποτελεί μια σύνθετη προσωπικότητα. Είναι λογικός, κοινωνικά συνειδητοποιημένος, αλλά και ευάλωτος στα συναισθήματα της αγοράς. Η λογική υπαγορεύει ότι ο επενδυτής αξιολογεί την εταιρεία μέσα από το πρίσμα των αναμενόμενων ταμειακών ροών. Επομένως, αν μια εταιρεία βρεθεί σε κρίση, αυτές μπορεί να μειωθούν λόγω υλικών δαπανών, δικαστικών διαδικασιών ή απώλειας πελατών.

Αλλά ο σύγχρονος επενδυτής δεν κοιτάζει πλέον μόνο τους αριθμούς. Η φήμη της εταιρείας και η δέσμευσή της στην εταιρική κοινωνική ευθύνη μετρούν επίσης. Η ξαφνική απώλεια εικόνας ή οι παραλείψεις λόγω κρίσης μπορούν να μειώσουν ακαριαία την αξία των μετοχών, ακόμη κι αν οι άμεσες οικονομικές απώλειες είναι σχετικά μικρές. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα είναι το Exxon-Valdez – η οικολογική καταστροφή του 1989 προκάλεσε τεράστια ζημιά στη φήμη, που επηρέασε τη βραχυπρόθεσμη αποτίμηση της εταιρείας. Παρόλο που τα οικονομικά της θεμέλια ήταν σχετικά σταθερά. Παρομοίως, η τραγωδία στο Bhopal το 1984 έδειξε πώς η έλλειψη κοινωνικής ευθύνης και τα λάθη στη διαχείριση κρίσεων μπορούν να προκαλέσουν κύμα ανησυχίας στους επενδυτές και να επηρεάσουν δραματικά τις τιμές των μετοχών της εταιρείας, καθώς και την αντίληψή της μακροπρόθεσμα. Αντίστοιχα, μια κρίση εικόνας επηρέασε την αποτίμηση της εταιρείας στην περίπτωση της έκρηξης της πλατφόρμας γεώτρησης Deepwater Horizon το 2010. Οι μετοχές της BP βυθίστηκαν όσο ποτέ άλλοτε.

Επιπλέον, έρευνες επιβεβαιώνουν ότι τα συναισθήματα όπως ο φόβος και η ανησυχία μπορούν να ενισχύσουν τις αντιδράσεις της αγοράς. Συχνά προκαλούν βραχυπρόθεσμες διακυμάνσεις των τιμών. Με αυτή την έννοια, η επένδυση για τον σύγχρονο επενδυτή δεν είναι μόνο η επιδίωξη της μέγιστης απόδοσης, αλλά και η αναζήτηση σταθερότητας, ασφάλειας και προβλεψιμότητας. Λαμβάνει υπόψη τόσο τα οικονομικά θεμέλια όσο και τους άυλους παράγοντες αξίας της επιχείρησης – από τη φήμη μέχρι την κοινωνική ευθύνη. Γνωρίζει ότι σε ένα δυναμικό περιβάλλον της αγοράς και τα δύο αυτά στοιχεία μπορούν να καθορίσουν την επιτυχία ή την αποτυχία μιας επένδυσης.

Αυτό που λειτουργεί στη ζωή, λειτουργεί επίσης και στις επενδύσεις;

Αυτό που λειτουργεί στην καθημερινή ζωή, λειτουργεί επίσης στις επενδύσεις; Ο Meir Statman στο βιβλίο του επισημαίνει ότι τα συναισθήματα και τα μοτίβα που μας βοηθούν να επιβιώσουμε και να χτίσουμε σχέσεις, λειτουργούν με πολύ παρόμοιο τρόπο στον κόσμο των οικονομικών – τουλάχιστον με την πρώτη ματιά. Στην καθημερινότητα, η ικανότητά μας για ενσυναίσθηση, η γρήγορη αντίδραση σε απειλές ή η διαισθητική ανάγνωση σημάτων από άλλους ανθρώπους είναι τεράστιο πλεονέκτημα: μας επιτρέπει να αποφεύγουμε κινδύνους, να διατηρούμε δεσμούς και να λαμβάνουμε κοινωνικές αποφάσεις αποτελεσματικά. Στις επενδύσεις, αυτά τα ίδια «συναισθηματικά φίλτρα» μας κάνουν να ερμηνεύουμε τα οικονομικά δεδομένα όχι με καθαρά μαθηματικό τρόπο, αλλά μέσα από το πρίσμα των εμπειριών, των φόβων και των προσδοκιών μας. Όπως προσπαθούμε να διαβάσουμε τις προθέσεις ή τα συναισθήματα ενός άλλου ανθρώπου. Πρέπει όμως να θυμόμαστε ότι τα συναισθήματα είναι τελικά μια σειρά βιοχημικών αντιδράσεων που δημιουργήθηκαν για να συντομεύουν τη διαδρομή της αντίδρασης και να την ενεργοποιούν εξαιρετικά γρήγορα. Λειτούργησαν άψογα σε καταστάσεις αρχέγονης απειλής για τη ζωή. Ωστόσο, αποτελούν μια συντόμευση που παρακάμπτει τη λογική ανάλυση.

Το πρόβλημα εμφανίζεται πάντα όταν τα συναισθήματα αρχίζουν να κυριαρχούν πάνω στην ορθολογική κρίση. Ο φόβος της απώλειας μπορεί να οδηγήσει σε πανικόβλητες πωλήσεις μετοχών. Αντίθετα, η ευφορία – σε αγορές στις υψηλότερες τιμές. Ο Statman επισημαίνει ότι οι εξελικτικοί μηχανισμοί που κάποτε μας έσωζαν τη ζωή, στον κόσμο των επενδύσεων μπορεί να… καταστρέψουν το χαρτοφυλάκιο του επενδυτή. Τα μοτίβα που στην καθημερινή ζωή χτίζουν δεσμούς και ασφάλεια, στον χρηματοοικονομικό κόσμο μπορούν να προκαλέσουν υπερβολικές αντιδράσεις, να οδηγήσουν σε βραχυπρόθεσμα λάθη και να προκαλέσουν διακυμάνσεις στην αγορά που δεν αντικατοπτρίζουν καθόλου τη θεμελιώδη αξία της εταιρείας. Με λίγα λόγια: τα συναισθήματά μας, όταν βγαίνουν εκτός του πλαισίου της καθημερινής προσαρμογής, μπορεί να γίνουν ο μεγαλύτερος εχθρός του επενδυτή και όχι ο σύμμαχός του.

Συμπεριφορικά μοτίβα στις επενδύσεις και η επίδρασή τους στο επενδυτικό χαρτοφυλάκιο

Τα συμπεριφορικά μοτίβα στην επένδυση λειτουργούν σαν αόρατα νήματα που υφαίνουν τα συναισθήματα σε κάθε οικονομική απόφαση, συχνά πριν προλάβουμε να τα αναλύσουμε συνειδητά. Όπως παρατηρεί ο Meir Statman, το χαρτοφυλάκιο του επενδυτή δεν υποφέρει μόνο από φόβο, ανησυχία ή πανικό – συναισθήματα που παραδοσιακά θεωρούμε «αρνητικά». Εξίσου καταστροφικά μπορεί να είναι και τα θετικά συναισθήματα, όπως η ευφορία, η υπερβολική αυτοπεποίθηση ή η επιθυμία για άμεσο κέρδος. Ο φόβος μπορεί να ωθήσει τον επενδυτή να πουλήσει μετοχές στο χαμηλότερο σημείο, ενώ η ευφορία – να μπει σε ριψοκίνδυνες θέσεις στην κορυφή της αγοράς. Και οι δύο αντιδράσεις έχουν ένα κοινό – οδηγούν στο να αγοράζεις ακριβά και να πουλάς φθηνά, δηλαδή στην κλασική συμπεριφορική παγίδα που καταστρέφει τις αποδόσεις του χαρτοφυλακίου.

Οι έρευνες του Statman και άλλων εκπροσώπων της συμπεριφορικής σχολής χρηματοοικονομικών δείχνουν ότι οι άνθρωποι ερμηνεύουν τα σήματα της αγοράς μέσα από ένα «συναισθηματικό φίλτρο» που έχει διαμορφωθεί κατά την εξέλιξη. Στην καθημερινή ζωή αυτό βοηθά στην επιβίωση και στη δημιουργία σχέσεων. Ωστόσο, στις επενδύσεις συχνά αποτυγχάνει, επειδή οι αγορές αντιδρούν πιο αργά ή διαφορετικά από ό,τι υπαγορεύει η συναισθηματική διαίσθηση.

Για παράδειγμα, η υπερβολική προσκόλληση στις δικές μας επιτυχίες μπορεί να οδηγήσει στο λεγόμενο overconfidence bias. Ο επενδυτής υπερεκτιμά τις ικανότητές του και αγνοεί τους κινδύνους που λογικά θα τον έκαναν να είναι πιο προσεκτικός. Από την άλλη, η προσκόλληση σε «αγαπημένες» μετοχές (endowment effect) μας κάνει να τις κρατάμε υπερβολικά πολύ. Ακόμα κι όταν τα σήματα της αγοράς δείχνουν ξεκάθαρα ότι πρέπει να πουλήσουμε. Το τελικό αποτέλεσμα; Τόσο τα αρνητικά όσο και τα φαινομενικά θετικά συναισθήματα μπορούν συστηματικά να διαβρώνουν τις αποδόσεις του χαρτοφυλακίου. Γι’ αυτό τα συμπεριφορικά μοτίβα μετατρέπουν τα καθημερινά ένστικτα σε οικονομικές παγίδες.

Πώς λοιπόν να προστατέψετε το πορτοφόλι σας από τα δικά σας συναισθήματα και συμπεριφορικά μοτίβα;

Πρώτα απ’ όλα – η συνειδητοποίηση είναι το πρώτο βήμα. Ένας επενδυτής που γνωρίζει τις τυπικές του παγίδες – υπερβολική αυτοπεποίθηση, προσκόλληση σε «αγαπημένες» μετοχές ή τάση για πανικό – έχει περισσότερες πιθανότητες για λήψη ορθολογικών αποφάσεων παρά το συναισθηματικό φίλτρο. Το επόμενο βήμα είναι η πειθαρχία και ο προγραμματισμός: ο προκαθορισμός κανόνων εισόδου και εξόδου από τις επενδύσεις περιορίζει τον κίνδυνο παρορμητικών αντιδράσεων σε προσωρινές διακυμάνσεις της αγοράς.

Εξίσου σημαντική είναι η διαφοροποίηση του χαρτοφυλακίου. Και αυτό τόσο ως προς τις κατηγορίες περιουσιακών στοιχείων, όσο και γεωγραφικά. Αυτό μειώνει την επίδραση μιας μεμονωμένης κρίσης και περιορίζει το συναισθηματικό άγχος. Τέλος, μια πρακτική που συνιστούν οι ειδικοί στη συμπεριφορική χρηματοοικονομική είναι η τακτική αυτοανάλυση. Αποδίδει η τήρηση επενδυτικού ημερολογίου. Μια τέτοια συνήθεια βοηθά να εντοπίζονται επαναλαμβανόμενα συναισθηματικά μοτίβα και διδάσκει ποιες «ζωτικές» αντιδράσεις λειτουργούν στις επενδύσεις και ποιες βλάπτουν το χαρτοφυλάκιο.

Πώς τα συναισθήματα καταστρέφουν το πορτοφόλι του επενδυτή και πώς να αντισταθεί κανείς σε αυτή τη συμπεριφορική δύναμη;

Τα συναισθήματα στις επενδύσεις λειτουργούν σαν ένας αόρατος φόρος. Μπορούν να μειώσουν τα κέρδη, να προκαλέσουν παρορμητικές αποφάσεις και να οδηγήσουν σε υπερβολικό ρίσκο. Τόσο τα αρνητικά συναισθήματα, όπως ο φόβος, ο πανικός ή η απογοήτευση, όσο και τα φαινομενικά θετικά, όπως η υπερβολική ευφορία ή η υπερβολική αυτοπεποίθηση, μπορεί να οδηγήσουν σε πώληση τη λάθος στιγμή, αγορά υπερτιμημένων περιουσιακών στοιχείων ή υπερβολική διατήρηση ζημιογόνων θέσεων. Για να περιορίσετε την επιρροή τους, αξίζει να εφαρμόσετε μερικές πρακτικές στρατηγικές:

1. Συνειδητοποίηση των δικών σου συναισθημάτων – κράτα ημερολόγιο επενδύσεων. Κατέγραψε τις αντιδράσεις σου στις διακυμάνσεις της αγοράς. Εντόπισε τα τυπικά συμπεριφορικά μοτίβα που εμφανίζονται σε στιγμές κρίσης ή ευφορίας.
   
2. Επενδυτικό πλάνο και πειθαρχία – καθόρισε εκ των προτέρων τους κανόνες εισόδου, εξόδου και τα επίπεδα stop-loss, ώστε οι αποφάσεις να μην υπαγορεύονται από στιγμιαίες παρορμήσεις.
   
3. Διασπορά – κατανεμήστε τον κίνδυνο μεταξύ διαφορετικών κατηγοριών περιουσιακών στοιχείων και περιοχών. Αυτό μειώνει την ψυχολογική πίεση που προκαλείται από ξαφνικές πτώσεις στην αξία μεμονωμένων επενδύσεων.
   
4. Μακροπρόθεσμος ορίζοντας – σκέψου σε όρους μηνών και ετών, όχι ημερών και ωρών· οι βραχυπρόθεσμες διακυμάνσεις της αγοράς δεν θα πρέπει να καθορίζουν τις αποφάσεις σου.
   
5. Τακτική αυτοανάλυση – εξέταζε περιοδικά τις αποφάσεις σου, βγάλε συμπεράσματα, μάθε από τα λάθη και τις επιτυχίες σου, ώστε τα ενστικτώδη συναισθήματα να γίνονται σύμμαχος και όχι εχθρός. Τότε τα συναισθήματα δεν καταστρέφουν, αλλά χτίζουν το χαρτοφυλάκιο του επενδυτή.
   

Χάρη σε αυτά τα απλά αλλά αποτελεσματικά βήματα, το συναισθηματικό φίλτρο που για χιλιετίες βοηθούσε στην επιβίωση της καθημερινότητας μπορεί να μετατραπεί σε εργαλείο που υποστηρίζει τη σταθερή και συνειδητή ανάπτυξη του επενδυτικού χαρτοφυλακίου.